Τα αρχαγγελίτικα σπίτια “Σεραφεί” και “Τσαμπίκα” κτίστηκαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, γύρω στο 1920, σύμφωνα με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του χωριού, από τον παππού Μανόλη και ανακαινίστηκαν το 2012-13 από τον εγγονό του και τα δισέγγονα του, με απόλυτο σεβασμό σε όλα τα χαρακτηριστικά της αρχαγγελίτικης αρχιτεκτονικής του καμαρικού τύπου σπιτιού.
Βρίσκονται στην τοποθεσία Σεραφεί και σε υποδέχονται σε μια φιλόξενη αυλή, γεμάτη αρωματικά βότανα και λουλούδια, με τρία κυπαρίσσια ολόισια προς τον ουρανό. Είναι φυτεμένα από τον παππού Μανόλη και έχουν την ίδια ηλικία με τα σπίτια.
Τα σπίτια, στο βάθος της αυλής, με αρμονικές αναλογίες, τετράγωνα, απλά, μονόχωρα, ολόλευκα εντάσσονται αρμονικά στο χώρο. Η ανάγλυφη κορνίζα στο πάνω μέρος της πρόσοψης και γύρω από τα παράθυρα, ο σταυρός πάνω από την πόρτα καθώς και οι ανάγλυφες υδρορροές (τριχονίτες) με τις ελικοειδείς απολήξεις «κεντούν» την πρόσοψη με αρχοντιά και μέτρο. Δεν λείπει κάτι, δεν περισσεύει τίποτα, καθρέπτης του ελληνικού πολιτισμού, του μέτρου και της αρμονίας. Ανάπαυση της καρδιάς.
Η πόρτα των σπιτιών ανοίγει και η ομορφιά σε γεμίζει και ξεχειλίζει, η έκπληξη του πιατελότοιχου! Τα ζωγραφιστά πιάτα που συνόδευαν τη νύφη στο καινούριο της σπιτικό με το μεγάλο καθρέπτη στη μέση και τις οικογενειακές φωτογραφίες. Μα γιατί τόσα πολλά πιάτα! Η ομορφιά δεν έχει «γιατί», απλά σε σώζει.
Στο εσωτερικό του κάθε σπιτιού δεσπόζει η καμάρα, είναι σπίτια “καμαρικά”. Η καμάρα χωρίζει το “καμαρικό” αρμονικά σε δύο μέρη “το εμπρός και το μέσα”, χωρίς να διασπά την ενότητά του. Φημισμένοι χτίστες οι αρχαγγελίτες, την έχτιζαν με μεγάλες λαξεμένες πέτρες (καμαρόπετρες) και στην κορυφή της σφήνωναν το «κλειδί της καμάρας» (πέτρα σε σχήμα τραπέζιο), όλο το σπίτι ακουμπισμένο πάνω στο «κλειδί της καμάρας», συμμετρία και ισορροπία μοναδική! Κάτω από το «κλειδί της καμάρας” το «κρουκέλλι» από όπου κρέμεται το καντήλι, με το γαλήνιο φως του να ξεφεύγει δειλά όλο το βράδυ από τα μικρά παράθυρα του αρχαγγελίτικου “καμαρικού”, ισορροπώντας ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο.
Είσαι πια μέσα στα σπίτια και αυθόρμητα στρέφεσαι αριστερά, στο σουφά, την εστία του σπιτιών. Ο σουφάς ήταν χτιστός, υπερυψωμένος 20-30 εκατοστά από το δάπεδο, στρωμένος με “ψακκιά” (ψάθες) από “βρούλλους” (βούρλα) που κατασκεύαζαν οι γυναίκες του χωριού και πάνω τους στρώνανε “πατανίες” (κουβέρτες” και “χρέμια” (χοντρά στρωσίδια).
Ο σουφάς σου «επιβάλλει» έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας, αυτόν της συνύπαρξης με τους άλλους. Εκεί μαζευόταν όλη η οικογένεια για το φαγητό, τις εργασίες του σπιτιού, την «παρέα» με τους φίλους και τους γείτονες. Εκεί κοιμόταν κιόλας. Στη γωνιά του σουφά το «κούμελο» (τζάκι) ζέσταινε το σπίτι και τις «καρδιές». Εκεί μαγείρευε η νοικοκυρά το φαγητό της οικογένειας, γι αυτό και στην “τσιμιά” (καμινάδα), δεξιά κι αριστερά της, κρεμόταν η κουταλοθήκη και το αλατικό. Πάνω από το σουφά υπήρχαν τα “καστέλια” (ράφια) γεμάτα πολύχρωμες ζωγραφιστές κούπες, ποτήρια, κανάτια και άλλα αντικείμενα του νοικοκυριού. Πάνω και κάτω από τα “καστέλια”, στον τοίχο, είναι κρεμασμένα σειρές από ζωγραφιστά πιάτα.
Πίσω από την καμάρα, δεξιά βρίσκεται ο «αποκρέβαττος» (ξύλινο πατάρι υπερυψωμένο) με τα ξύλινα σκαλιστά “τραπουζάνια” (κάγκελα) και τη “ναμουσία” (ναμωσία-κουρτίνα) στολισμένη με τις “κουρντέλλες” (κορδέλες) να πέφτει μπροστά του και να τον απομονώνει από τον υπόλοιπο χώρο. Ήταν η κλίνη για τα νιόπαντρα ζευγάρια.
Το κάτω μέρος του “αποκρέβαττου” χρησιμοποιούταν για αποθήκη του καμαρικού. Νοικοκύρηδες οι αρχαγγελίτες, φρόντιζαν τα πιθάρια να είναι πάντα γεμάτα με λάδι, ελιές και οι νταμιτζάνες γεμάτες με κρασί και ρακί. Ο τραχανάς, το “περγκούρι” (πληγούρι) και η “κουλουρία” (ζυμαρικό που σερβίρεται στους γάμους, σαν χυλοπίττες) δεν έλειπαν ποτέ.
Απέναντι από τον “αποκρέβαττο”, αριστερά και πίσω από την καμάρα βρίσκεται ο “αμπαταρός” (ξύλινο υπερυψωμένο πατάρι), χαμηλότερος από τον “αποκρέβαττο” και χωρίς “ναμουσία”. Εκεί κοιμούνται τα παιδιά. Το κάτω μέρος του “αμπαταρού” χρησιμοποιείται κι αυτό ως αποθηκευτικός χώρος.
Η αρχαγγελίτικη οικογένεια αποτελούσε παραγωγική μονάδα και η σπιτονοικοκυρά κύρια, κατασκεύαζε το κάθε προϊόν (περγκούρι, κουλουρία, μάτσι κ.ά. στην κατάλληλη εποχή του χρόνου για να καλύπτει τις ανάγκες όλης της χρονιάς. Αρχαγγελίτικες οικογένειες παραγωγοί και όχι απλοί καταναλωτές.
Τα έπιπλα του καμαρικού αρχαγγελίτικου σπιτιού είναι ελάχιστα και χρηστικά. Κάτω από τον “πλατελότοιχο” βρίσκεται ο “πάγκος” που χρησίμευε ως αποθηκευτικός χώρος κυρίως για τρόφιμα (σιτάρι κ.ά.), πάνω στο σοφά το “σινί”, μικρό, χαμηλό, στρογγυλό τραπέζι, όπου έτρωγε όλη η οικογένεια και ο ξύλινος “πιατοθήκης” κρεμασμένος στον τοίχο.
Γυρίζεις τα μάτια σου ψηλά, στη «σκέπαση» (ταβάνι) – το “δώμα” (οροφή) των καμαρικών: κορμοί από κυπαρίσσια, τα «κορφάδια», απλώνονται από την πρόσοψη προς την καμάρα και από την καμάρα στον πίσω τοίχο. Πάνω τους τα καλάμια, δεμένα με καλαμωτή ή καρφωμένα. Πριν την ανακαίνιση πάνω από τα καλάμια υπήρχε φυλλωσιά ροδοδάφνης, η «φελλάδα», και μια στρώση ασπρόχωμα με άχυρα και νερό, το «ροδόχωμα». Πάνω από το «ροδόχωμα» στρώνανε την «πατελιά», αργιλούχο χώμα, που δεν άφηνε να περνάει το νερό της βροχής. Σήμερα, μετά την ανακαίνιση, πάνω από τα καλάμια επιλέχθηκε η λύση του «αντεστραμμένου δώματος» που καταλήγει σε μια στρώση από μικρές πέτρες. Έτσι διατηρήθηκε η φυσική ισορροπία των σπιτιών και λύθηκαν πρακτικά προβλήματα μόνωσής τους. Τις τέσσερις γωνιές της «σκέπασης» συνεχίζουν να “στερεώνουν” οι τέσσερις ευαγγελιστές.
Αργότερα προστέθηκε ένας μικρός βοηθητικός χώρος έξω από το σπίτι, το «κουζινί». Η «καρδιά» όμως της νοικοκυράς ήταν ο φούρνος στην αυλή. Κάθε Σάββατο το ψήσιμο του ψωμιού, κάθε Πάσχα η «ριφικί» και οι «αυγούλες» και στην πυρά του φούρνου όλο το βράδυ ο «πιγκιακός» με τη φασολάδα! Τί νοστιμιά!
Τα δύο αυτά αρχαγγελίτικα – καμαρικά σπίτια, “Σεραφεί” και “Τσαμπίκα”, από το καλοκαίρι του 2014, άνοιξαν τις πόρτες τους σε όλους τους ανθρώπους που θα ήθελαν να γνωρίσουν και να βιώσουν έστω και για λίγο τον πολιτισμό που «κουβαλούν» μέσα τους και εκπέμπουν γύρω τους. Το «άνοιγμα των σπιτιών στον κόσμο» στοχεύει στην ανάδειξη της ιδιαίτερης λαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς του Αρχαγγέλου Ρόδου, μ’ έναν ξεχωριστό τρόπο: ζώντας μία βδομάδα σε ένα σπίτι – «ζωντανό λαογραφικό μουσείο» και μετέχοντας σε δράσεις, οι οποίες έχουν ως σκοπό να δώσουν στους φιλοξενούμενους «μια γεύση» από τον παραδοσιακό αρχαγγελίτικο τρόπο ζωής.
………………………….
αμπαταροί: ξύλινα πατάρια.
αυγούλες: πασχαλινά κουλούρια στολισμένα με κόκκινα αυγά.
ναμουσία: κουρτίνα.
πάγκος: μακριά ξύλινη κατασκευή χωρισμένη συνήθως σε τρία μέρη. Άνοιγε από πάνω.
πιγκιακός: παραδοσιακό πήλινο σκεύος μαγειρικής για ψήσιμο σε ξυλόφουρνο.
ριφικί: πασχαλινό φαγητό. Γεμιστό κατσίκι σε πήλινη γάστρα ψημένο σε ξυλόφουρνο.
σινί: Χαμηλό στρογγυλό τραπέζι.
Βιβλιογραφία
- “Αίθωνας”, τριμηνιαίο περιοδικό του πολιτιστικού συλλόγου Αρχαγγέλου. Τεύχη: 4ο, Ιανουάριος 1992 και 6ο, Απρίλιος 1993.
- Αφηγήσεις των ηλικιωμένων κατοίκων για το αρχαγγελίτικο σπίτι.
- Προσωπικές σημειώσεις από τις συζητήσεις με την τελευταία ένοικο του σπιτιού Μαρία Δαμιανού.