Το γραφικό χωριό του Αρχαγγέλου βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του νησιού της Ρόδου, ανάμεσα στη Λίνδο και την πόλη της Ρόδου, σε απόσταση 28 χλμ. από αυτή.
Η ευρύτερη περιοχή του Αρχαγγέλου, με βάση τις αρχαιολογικές έρευνες, κατοικείται από τη Νεολιθική Εποχή. Στο σπήλαιο Κούμελλο του Αρχαγγέλου βρέθηκαν εργαλεία, αντικείμενα καθημερινής χρήσης και οστά τα οποία φανερώνουν παρουσία ανθρώπων από το 4000 π.Χ.
Στ’ αρχαϊκά χρόνια (7ος-6ος π.Χ. αι.) στη σημερινή θέση του οικισμού και προς το μέρος της θάλασσας βρισκόταν μια ισχυρή πόλη, η οποία ανήκε στο Κράτος της Ιαλυσίας και ονομάζονταν Δήμος Ποντωρέων. Οι αρχαίοι Ποντωρείς ήταν ελληνικό φύλο και το όνομα Ποντώρεια προέρχεται από τις λέξεις πόντος και όρος δηλαδή θάλασσα και βουνό. Ο Δήμος Ποντωρέων απλωνόταν από τη θάλασσα μέχρι τους γύρω λόφους και τις κοιλάδες. Κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπήρχαν πολλοί μικροί οικισμοί διάσπαρτοι από την παραλία μέχρι την ενδοχώρα. Από τον 7ο αιώνα μ.Χ. οι παράλιοι οικισμοί εγκαταλείπονται εξαιτίας των πειρατικών επιδρομών και οι κάτοικοι μεταφέρονται στο εσωτερικό του οικισμού για μεγαλύτερη ασφάλεια.
Στη βυζαντινή εποχή υπήρχε ήδη ο πυρήνας του οικισμού Αρχαγγέλου γύρω από τον ομώνυμο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ καθώς και το φρούριο, στη θέση του οποίου, την εποχή της ιπποτοκρατίας, κτίστηκε το μεσαιωνικό φρούριο. Σ’ αυτό κατέφευγαν οι κάτοικοι όταν κινδύνευαν. Η ονομασία του σημερινού οικισμού προέρχεται από το ναό του δήμου, αφιερωμένο στον Ταξιάρχη Αρχάγγελο Μιχαήλ.
Το χωριό περιτριγυρίζουν οι λόφοι Χέλανδρος, Κάραβος και Τσαμπίκα, οι οποίοι, θεωρείται ότι πήραν την ονομασία τους από τα τρία είδη πλοίων που κατασκεύαζαν στα κλασσικά και αρχαϊκά χρόνια οι Ποντωρείς, με το σχήμα των οποίων έμοιαζαν οι λόφοι. Για το τοπωνύμιο Τσαμπίκα υπάρχουν δύο εκδοχές: σύμφωνα με την πρώτη, προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη “σαμβύκη” που σημαίνει είδος μουσικού οργάνου αλλά και είδος πλοίου των Ποντωραίων. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή και λαϊκή παράδοση, προέρχεται από τη λέξη “τσάμπα” (σπίθα), το φως δηλαδή που φανέρωσε τη θέση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Τσαμπίκας.
Ο Δήμος Ποντωρέων και αργότερα το χωριό Αρχάγγελος είχε ηγετικό ρόλο στην πολιτική, οικονομική και ναυτική δραστηριότητα του νησιού σε όλη την ιστορική του εξέλιξη. Το μαρτυρούν τα διάσπαρτα στην περιοχή φρέατα, οι δεξαμενές και τα σπήλαια, οι άφθονοι λίθοι ως υλικό οικοδομών και οχύρωσης, η βλάστηση και τα λιμάνια.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Αρχαγγέλου είναι η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και η προσήλωση των κατοίκων στις τοπικές λαϊκές παραδόσεις μέχρι και σήμερα, παρόλες τις αλλαγές που επέφερε ο σύγχρονος τρόπος ζωής.
Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Ταξιάρχη, ο οποίος χρονολογείται από τα μέσα του 19ου αιώνα (1845) και πανηγυρίζει στις 8 Νοεμβρίου. Είναι δωδεκανησιακού τύπου και το χαρακτηρίζουν τα νευρωτά σταυροθόλια, η βοτσαλόστρωτη αυλή και το ιδιαίτερο καμπαναριό που ξεχωρίζει από μακριά.
Γύρω από το ναό βρίσκεται το παραδοσιακό ιστορικό κέντρο του χωριού: στενά φρεσκοασβεστωμένα δρομάκια, μικρά παραδοσιακά αρχαγγελίτικα σπίτια με τις περίτεχνες αυλόπορτες και τους ξυλόφουρνους στις αυλές. Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου ψωμιού κάθε Σάββατο και οι φιλόξενοι αρχαγγελίτες/τισσες που κρατούν αναλλοίωτη τη ντοπιολαλιά και τα έθιμα του χωριού, όλα συνθέτουν μια ζεστή ατμόσφαιρα. Σε μικρή απόσταση από το ναό συναντάμε τα εκκλησάκια: του Αρχαγγέλου Γαβριήλ του Πατητηριώτη, το όνομα του οποίου σχετίζεται με την ύπαρξη πατητηριού και τις δραστηριότητες των κατοίκων για την παραγωγή κρασιού ή λαδιού. Ο χώρος προσωρινής αποθήκευσης του ελαιοκάρπου ονομάζονταν κι αυτός πατητήρι.
Πίσω από το ναό του Αρχαγγέλου ανηφορίζει το δρομάκι προς το Ιπποτικό Κάστρο, το οποίο χτίστηκε το 150 αιώνα από του Ιωαννίτες Ιππότες, στη θέση παλαιού βυζαντινού φρουρίου, για να προστατεύει το χωριό από τους πειρατές. Μέσα στο Κάστρο σώζεται ο Άης Γιώργης ο Καστρενός, ένα μονόθολο εκκλησάκι χτισμένο το 1889-90.
Νοτιοδυτικά του Αρχαγγέλου και σε απόσταση 3,5 χιλιόμετρα βρίσκονται τα Στεγνά, η μικρή παραλία του Αρχαγγέλου με το γραφικό λιμανάκι. Στον στριφογυριστό δρόμο προς την παραλία δεξιά θα συναντήσεις την τοποθεσία του Πετρώνα, όπου εργάζονταν οι παραδοσιακοί αρχαγγελίτες αγγειοπλάστες και κατασκεύαζαν πήλινα χρηστικά αντικείμενα. Στα βυζαντινά χρόνια ο Ιουστινιανός χρησιμοποίησε για το χτίσιμο του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη κεραμικά από τον Αρχάγγελο. Στον Πετρώνα υπάρχει και το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του Πετρωνιάτη του 14ου-15ου αιώνα.
Βοριοδυτικά του οικισμού, δεξιά της οδού Ρόδου-Λίνδου κατηφορίζεις προς την κοιλάδα του Αίθωνα, γεμάτη νερά, πορτοκαλιές, μανταρινιές και λεμονιές, πλατάνια, ιτιές και μυρτιές. Το όνομα της κοιλάδας προέρχεται από το ρήμα αίθω που σημαίνει λάμπω και φωτίζω. Ο μύθος αναφέρει ότι ο Αίθωνας ήταν το καλύτερο άτι του θεού Ήλιου. Εκεί υπάρχει και το εκκλησάκι της Παναγίας της Ελεημονήτρας του 18ου αιώνα (1727). Την κοιλάδα του Αίθωνα διασχίζει ο ποταμός Χα.
Τρεισημισι χιλιόμετρα βόρεια του οικισμού, δεξιά της οδού Ρόδου-Λίνδου, βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας της Τσαμπίκας (η κάτω Τσαμπίκα). Χρονολογείται από το 1760 και πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Ο ναός είναι δωδεκανησιακού τύπου με σταυροθόλια, βοτσαλωτό δάπεδο (δάπεδο με χοχλάκι), εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο και αγιογράφηση. Μέσα του φιλοξενεί τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Τσαμπίκας. Η ντόπια παράδοση συνδέει την Παναγία με την προστασία της οικογένειας, τη γονιμότητα και τον τοκετό. Η αυλή της μονής είναι πνιγμένη στο πράσινο από πεύκα και άλλα υπεραιωνόβια δέντρα.
Προχωρώντας λίγα μέτρα πιο κάτω (προς την πόλη της Ρόδο) ανηφορίζουμε δεξιά στην Παναγία την Κυρά την Ψηλή (άνω Τσαμπίκα). Στην κορφή του ομώνυμου λόφου, στα 365μ. βρίσκεται το εκκλησάκι της Κυράς και παλιότερα το μοναστήρι της Παναγίας Τσαμπίκας (12ος-14ος αι.). Κάτω από το λόφο απλώνεται μια από τις μαγευτικότερες παραλίες της Ρόδου, η παραλία Τσαμπίκα.
Εφτά χιλιόμετρα νότια του Αρχαγγέλου συναντάμε τα ερείπια του Μεσαιωνικού κάστρου του Φαρακλού (Φέρακλου), το οποίο βρίσκεται στην κορυφή του ομώνυμου λόφου. Ήταν παλιό ορμητήριο πειρατών και πρώτο φρούριο της Ρόδου μετά την κατάληψή της από τους Ιωαννίτες Ιππότες. Δεξιά και αριστερά του Κάστρου υπάρχουν δύο πανέμορφες παραλίες, η “χρυσή” παραλία της Αγίας Αγάθης με τη σπηλαιοεκκλησιά – ασκητήριο της Αγίας Αγάθης και η παραλία Χαράκι με το ομώνυμο γραφικό ψαροχώρι και λιμανάκι.
Στον Αρχάγγελο εδρεύει ο σύλλογος “Φαέθων”, ο οποίος είναι δημιούργημα των κατοίκων του και δραστηριοποιείται στη διάσωση, προστασία, μελέτη και ανάδειξη της τοπικής φυλής του μικρόσωμου αλόγου που ζει στη Ρόδο. Ο Ιππικός Όμιλος του Αρχαγγέλου “Φαέθων” κατασκεύασε και συγκέντρωσε σε σταυλικές εγκαταστάσεις τα εναπομείναντα μικρά άλογα φροντίζοντας για τη διατροφή και ιατρική παρακολούθησή τους και τηρώντας αρχείο και γενεαλογικό βιβλίο της συγκεκριμένης φυλής. Διοργανώνει εκδηλώσεις ψυχαγωγίας – ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των μελών του και της τοπικής κοινωνίας, αθλητικές εκδηλώσεις και ιππικούς περιπάτους.
Στο Δήμο Αρχαγγέλου ανήκει και η εξαιρετικού φυσικού κάλλους περιοχή των “Επτά πηγών”, η οποία πήρε το όνομά της από τις επτά φυσικές πηγές που βρίσκονται εκεί. Το νερό που αναβλύζει δημιουργεί ένα ποταμάκι, το οποίο μέσω μιας σήραγγας καταλήγει σε μια μικρή τεχνητή λίμνη με καταρράκτη.
Ο Αρχάγγελος έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης πόλης. Έχει συχνή συγκοινωνία με την πόλη της Ρόδου, τα γύρω χωριά και τις παραλίες. Διαθέτει Τράπεζες, Ταχυδρομείο, υπηρεσίες Τηλεπικοινωνιών, Κέντρο Υγείας και φαρμακεία, υπηρεσίες ενοικίασης αυτοκινήτων και δικύκλων, ξενοδοχεία, εστιατόρια και καφετέριες. Ο δραστήριος Πολιτιστικός Σύλλογος Αρχαγγέλου “Αίθωνας” οργανώνει συχνά πολιτιστικές εκδηλώσεις με έμφαση τις τοπικες παραδόσεις, ιδιαίτερα το μήνα Αύγουστο. Σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις γίνονται και τις Αποκριές το Φεβρουάριο.
Οι χριστιανικές γιορτές στον Αρχάγγελο γιορτάζονται με πανηγύρια. Τα πιο γνωστά πανηγύρια είναι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στις 8 Νοεμβρίου, της Παναγίας Τσαμπίκας στις 8 Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Παναγίας), της Αγίας Μαρίνας στις 17 Ιουλίου και της Παναγίας της Ελεημονήτριας στις 23 Αυγούστου (τα Εννιάμερα της Κοίμησης της Παναγίας).
Βιβλιογραφία
- Δρ. Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη Εφόρου Αρχαιοτήτων: Ιστορία και Μνημεία του Δήμου Αρχαγγέλου της νήσου Ρόδου. Έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Αρχαγγέλου Ρόδου “Ο Αίθωνας”, 1994.
- Θ. Μπογιάννος: Σελίδες Ιστορίας ΔΗΜΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ. Έκδοση Δήμου Αρχαγγέλου, 2006.
- “Αίθωνας”, τριμηνιαίο περιοδικό του Πολιτιστικού Συλλόγου, τ. 2, 3, 5, 6, 9, 17, 19.